Bach schreef het Weihnachts-Oratorium voor de kersttijd van 1734/1735. In feite is het niet bedoeld als oratorium, maar zijn het zes losse cantates of delen, bedoeld om op zes verschillende dagen uitgevoerd te worden. Maar omdat de zes delen met elkaar verbonden zijn middels een doorgaande verhaallijn, wordt er toch gesproken van een oratorium. In onze tijd wordt het ook vrijwel altijd als oratorium uitgevoerd. Dat wil zeggen dat de zes cantates geheel of gedeeltelijk in één uitvoering worden uitgevoerd. In de tijd van Bach werd dat dus niet gedaan. De cantates waren bestemd voor drie kerstdagen, nieuwjaarsdag, de zondag na nieuwjaar en Driekoningen.

In 1734 werden de verschillende delen in Leipzig uitgevoerd in twee kerken. Zo werd op 1e Kerstdag het eerste deel ’s morgen uitgevoerd in de Nicolaikerk en ’s middags in de Thomaskerk. Op 2e Kerstdag werd het tweede deel ’s morgens in de Thomaskerk uitgevoerd en ’s middags in de Nicolaikerk.

In onze tijd kan het Weihnachts-Oratorium op veel waardering rekenen. Dat is niet altijd zo geweest. Verschillende Bachkenners waaronder Albert Schweitzer vonden het een inferieur werk van Bach. Dat had te maken met het feit, dat het Weihnachts-Oratorium grotendeels bestaat uit hergebruikt eerder werk. Voor het overgrote deel bestaat het Weihnachts-Oratorium uit delen van eerdere wereldlijke en geestelijke cantates. Govert Jan Bach (geen directe familie!), die veel onderzoek gedaan heeft naar werken van Bach, spreekt liever van “transformatie” dan van hergebruik. Bach transformeert eerder werk tot het doel waarmee het past in zijn nieuwe werk.

 Als Valerius hebben we kennis gemaakt met deze transformatie toen we eerder het Weihnachts-Oratorium uitvoerden onder leiding van Ger Vos. Wij zongen toen in het openingskoor niet: Jauchzet, frohlocket, auf, preiset die Tage maar: Tönet ihr Pauken, erschallet Trompeten.Dit koor componeerde Bach voor een felicitatiecantate voor de verjaardag van Keurvorstin-Koningin Maria Josepha op 8 december 1733. In het handschrift van Bach staat hier ook Tönet ihr Pauken…, maar dan doorgestreept en vervangen door Jauchzet, frohlocket… Sommigen denken dat Bach door de leiding van de kerk gedwongen is tot deze aanpassing. Ook de delen 8, 15 en 24 komen uit deze feestcantate. Uit een andere feestcantate, Laßt uns sorgen, laßt uns wachen. Herkules auf dem Scheidewege, een cantate voor de verjaardag van de Keurprins Friedrich Christian op 5 september 1733, komen de oratoriumdelen 4, 19, 29, 36, 39, 41. Het laatste, zesde deel van het Weihnachts-Oratorium is gebaseerd op een kerkcantate, waarvan alleen de instrumentale partijen zijn overgenomen. Deel vijf is vrijwel helemaal origineel gecomponeerd voor het Weihnachts-Oratorium. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de Sinfonia en het Ehre sei Gott in der Höhe uit deel twee.

In de composities van Bach is de muziek vertolking van de tekst. Muziek en tekst vormen een eenheid. Een paar voorbeelden uit het tweede deel. Het gaat over de herders die van de engel te horen krijgen dat Jezus geboren is. In de Sinfonia in het begin van dit deel worden de herders en de engelen als het ware geïntroduceerd. Er klinkt een dialoog tussen de engelen (de strijkers en de fluiten) en de herders (de hobo’s). In het daarop volgende recitatief krijgt “des Nachts” de laagste toon, terwijl “des Herren Engel” afdaalt uit de hoogte. Het koraal “Schaut hin! dort liegt im finstern Stall”  staat in een lage toonzetting om de nederigheid van de geboorte van Jezus aan te geven. Het slotkoraal uit deel 2, “Wir singen dir in deinem Heer”, heeft dezelfde melodie, maar dan vijf tonen hoger om de heerlijkheid van Jezus aan te geven.

De tekst van het Weihnachts-Oratorium is wat de Bijbelgedeelten betreft een weergave van de bekende geboortegeschiedenis uit Lukas 2:1-21 (deel I-IV) en de geschiedenis van de Wijzen uit het Oosten uit Mattheus 2:1-12 (deel V,VI). Deze evangeliedelen worden als recitatief gezongen door de evangelist (tenor) en een enkele keer als koor, bijvoorbeeld “Ehre sei Gott in der Höhe” en “Lasset uns nun gehen gen Bethlehem”. Naast de Bijbeltekst zijn er de koorstukken, koralen en aria’s, die dienen als reflectie op en verinnerlijking van het gebeuren. Er wordt veel gejubeld in het Weihnachts-Oratorium, en dat is geen wonder want het gaat om de geboorte van “Gottes Sohn”, die als Heiland voor de wereld op aarde komt.

De persoonlijke betekenis van de geboorte van Jezus krijgt vorm in het eerste koraal: “Wie soll ich dich empfangen”, waarin zowel verlangen als verwondering doorklinkt. Heel persoonlijk wordt het in het koraal: “Ach, mein herzliebes Jesulein”, waarin Jezus, die in een kribbe gelegd is, gevraagd wordt een bedje te maken in mijn hart. Als later de herders bij het Kind geweest zijn en vertellen wat ze van de engel over dit Kind gehoord hebben, wordt vermeld, dat Maria al deze woorden bewaarde en overlegde in haar hart. In het koraal dat daarop volgt sluit de gelovige daarbij aan met de woorden “Ich will dich met Fleiss bewahren”. In dit koraal wordt de verbondenheid met Jezus doorgetrokken tot in het eeuwige leven.

In de aria’s wordt gereflecteerd op de geboorte van Jezus. In de bas aria “Grosser Herr und starker König” wordt de tegenstelling getekend tussen de macht en de heerlijkheid van Jezus als Zoon van God en heerser over de wereld aan de ene kant en zijn nederige plaats in de kribbe aan de andere kant. Een andere sfeer klinkt door in de alt aria “Schlafe, mein Liebster”, een slaapliedje voor het Kind in de kribbe, waarin de verwachting doorklinkt dat dit Kind ons vreugde gaat geven.

Bijzonder is ook de zogenaamde echo-aria “Flösst, mein Heiland”. Is er dankzij de naam van Jezus nog vrees voor de dood? “Nein!” “Nein!” Mag ik mij verheugen in zijn naam? “Ja!” “Ja!”

Dat wij ons concert afsluiten met het openingskoor van deel V is wel toepasselijk: “Ehre sei dir, Gott, gesungen”. De geboorte van Jezus laat zien dat ons heil God ter harte gaat. En wij verheugen ons in de zegen die daarin tot ons komt. Met Bach, die vaak zijn werk ondertekende met S.D.G. zeggen wij daarom: Soli Deo Gloria!

Wim Meijer

Bronnen:
https://www.oudweb.nl/bach-weihnachts.html
https://www.preludium.nl/johann-sebastian-bach-weihnachtsoratorium
https://nl.wikipedia.org/wiki/Weihnachtsoratorium